In de sporen van Antwerpen

Sinds ik in Merksem woon, fiets ik regelmatig langs het voormalige station Antwerpen-Dam. De loodsen aan de andere kant van de weg zijn duidelijk een overblijfsel van iets wat ooit werd gebruikt als spoorterrein. Ook in Berchem stuit ik tijdens een wandeling op een verlaten treinstation. Ik dook in de complexe treinhistorie van Antwerpen-stad en bezocht de verlaten en verdwenen reizigers- en goederenstations.

Aangezien Antwerpen-Dam het dichtst bij Merksem ligt, begint daar mijn route. Hier deed zich in 1905 een wereldprimeur voor: het stationsgebouw van Antwerpen-Dam werd letterlijk opgetild en 36 meter verderop weer neergezet. Het neogotische gebouw uit 1895 stond in de weg toen de ringspoorweg werd verhoogd. Het verplaatsen van het gebouw zou veel goedkoper zijn dan het  afbreken en weer opbouwen. De foto’s onder de spoorbrug op het Damplein laten stap voor stap zien hoe de arbeiders dit karwei volbracht hebben. Aan de zijkant van het spoorgebouw, tegenover La Gare 27, zie je nog de doorgang waarmee reizigers het perron konden bereiken. 

Als je op de helling naar boven loopt, zie je het oude station Antwerpen-Dam tevoorschijn komen. Er staan nog een paar geraamtes van oude wachthuisjes aan vier sporen, overgroeid met klimop, bramen en andere woekerende planten. Terwijl ik foto’s maak, hoor ik onder me een trein de tunnel in rijden. Ik inspecteer de muur die het zicht op de spoortunnel blokkeert en voel me zo blij als een treinspotter als ik zie dat er door de ijzeren muur een gat is geslagen. Het biedt slechts beperkt zicht op de spoorlijnen, maar genoeg om een trein in de tunnel te zien verdwijnen. Zodra er een trein aankomt en ik mijn camera in de aanslag houd, toetert de machinist luid.

De spoorlijn werd in 1854 geopend en het station deed van 1873 tot 2011 dienst als reizigersstation. Het grootste deel van het terrein was echter een stelplaats voor locomotieven, is te lezen op de website van treinliefhebber Marius Broos (mariusbroos.nl). In de buurtsporthal van wat nu onderdeel uitmaakt van Park Spoor Noord zaten ooit onderhouds- en herstelloodsen. In de meest rechterloods kun je foto’s bekijken van de verbouwing. Binnen is een potje trefbal aan de gang, er is net zo veel echo als in een doorsnee gymzaal, maar de rode bakstenen maken dit een veel warmere plek. 

Ik vervolg mijn weg richting het oosten en fiets aan het einde van Park Spoor Noord langs twee watertorens die dateren uit 1898. Op een website van de Vlaamse Overheid, Onroerend Erfgoed, staat een uitgebreide omschrijving van de torens, maar wat me vooral intrigeert, is dat ze deel uitmaakten van een autonoom watervoorzieningssysteem en de stoomlocomotieven van water voorzagen.

Spoor Oost / Antwerpen-Zurenborg

Zo’n twee kilometer verderop ligt het terrein van Spoor Oost, tussen Borgerhout en Deurne. ‘De helft van het terrein is een voormalige containerterminal die decennialang werd ingezet voor de overslag van goederen tussen spoor- en wegverkeer’, is te lezen op de website van databank Publieke Ruimte. Op de website Rixke Rail’s Archive staat: ’Toen het in 1898 in gebruik werd genomen als goederen- en aflosstation had het nog de naam Antwerpen-Zurenborg. In de volksmond had het ook wel de bijnaam “la gare des mille wagons”.’ De beheerder van de website is Patrick Tassignon. Hij woont al bijna 65 jaar in Borgworm en heeft gewerkt als informaticus, maar is altijd geïnteresseerd geweest in treinen en openbaar vervoer. Hij verzamelt allerlei spoorgerelateerde documenten, van spoornieuwstijdschriften tot informatie over locomotieven, wat goed van pas komt bij mijn speurtocht.

Het terrein van Spoor Oost is enorm, wandelen van het begin tot het eind kost makkelijk tien minuten. Sinds 2016 is ongeveer een derde van de sporen in gebruik voor onder andere evenementen en parkeerplaatsen. De rest van de sporen heeft nog altijd hun oorspronkelijke functie. Op het terrein staan wat verroeste buffers en er zijn vier oude treinwagons geplaatst, omgebouwd tot café-restaurant. De gele containerkranen hebben een imposant karakter en nodigen uit om op geklommen te worden. De sporen waarop de gele kranen staan, lijken nooit verplaatst te zijn, verstopt tussen de wegzakkende bielzen waar de paddenstoelen tussen groeien. Het terrein is lang niet zo netjes meer als bij de aanleg, maar daardoor voelt het des te authentieker.

De vele namen van Antwerpen-Oost

De uitgang richting Berchem leidt me langs het spoor naar nog een verlaten station: Antwerpen-Oost. Het lijkt alsof er maar een windrichting bestond in Antwerpen, vooral als je bedenkt dat Antwerpen-Centraal ook ooit als Antwerpen-Oost door het leven ging. Een korte uitleg.  

Het eerste station in Antwerpen wordt in 1836 gebouwd en heet dan Antwerpen Borgerhout, naar het grondgebied waar het op stond, aan de Breydelstraat. Het station is een kopstation: treinen kunnen niet verder rijden, alleen terug naar waar ze vandaan kwamen. Achttien jaar later wordt er een spoorlijn geopend van Antwerpen naar Roosendaal, waarvoor een doorrijstation nodig is. Het station Borgerhout wordt afgebroken en er komt een nieuw station op de plek van het huidige centraal station, en krijgt de naam Antwerpen-Oost. Pas in 1905 krijgt het station zijn huidige naam: Antwerpen-Centraal.

Het Antwerpen-Oost dat nu nog zichtbaar is in Berchem heeft dus niets te maken met het eerste station Antwerpen-Oost. In 1879 wordt het station geopend als goederenstation met de naam Borgerhout. Zo’n 80 jaar later gaat het Antwerpen-Oost heten (toen Antwerpen-Centraal al een nieuwe naam had) en kunnen ook reizigers er de trein nemen. Vanaf de tweede helft van de 20e eeuw stoppen steeds meer treinen op station Berchem, waardoor het station overbodig wordt en in 2011 wordt gesloopt. Aan de Plantis en Moretuslei is het rechttoe-rechtaan stationsgebouw nog te zien dat dateert uit 1960.  

Voor een beter zicht op de perrons volg je het oude stuk spoor ten oosten van Draakplaats. Aan de linkerkant staat nog een tramloods uit 1900. Erachter doemen twee watertorens op van bijna 25 meter hoog die uit hetzelfde jaar dateren als de torens bij Park Spoor Noord. Op het terrein bevindt zich het logistiek centrum infrastructuur van Infrabel, maar er is waarschijnlijk niemand die je tegenhoudt als je het terrein op gaat. Als je  ver genoeg loopt, kun je zelfs het oude perron op, maar er rijden nog steeds treinen. Ik blijf daarom op gepaste afstand staan. Het stationsbord Antwerpen-Oost is in dezelfde vervallen staat als Antwerpen-Dam, overgenomen door uitgebloeide vlinderstruiken. De meeste sporen tussen de perrons zijn weggehaald, waardoor het tafereel nog spookachtiger lijkt. Je kunt ook nog de trap af op het perron, naar straatniveau, maar dan ben ik zeker bang dat iemand me weg gaat sturen.

Station Antwerpen Zuid

Ik fiets door naar ’t Zuid, de Simon Bolivarplaats, waar ooit het imposante stationsgebouw van Antwerpen Zuid stond. Architect Jules Jacques Van Ysendyck ontwierp het gebouw, die zich in zijn werk liet inspireren door de renaissance. Hij ontwierp ook het gemeentehuis van Anderlecht en Schaarbeek. De bouw startte in 1894 en werd in 1902 voltooid. De architect heeft de voltooiing niet meegemaakt, een jaar eerder overleed hij. In 1965 werd het gebouw alweer afgebroken vanwege de komst van de Kennedytunnel. 

Op de plaats van het voormalige station staat nu het nieuwe justitiepaleis, dat als een van de merkwaardigste gebouwen van België wordt gezien. Voor het gebouw ligt nog altijd een groot plein waardoor goed is voor te stellen waar het stationsgebouw ooit stond. Op de website van Onroerend Erfgoed lees ik: ‘Ten noorden van de Ledeganckkaai staat het enige gebouw dat nog rest van het grote complex van het Zuidstation.’ Als ik voor het desbetreffende gebouw sta, weet het mijn teleurstelling over de verdwijning van het stationsgebouw maar amper te verminderen. 

Antwerpen-Linkeroever en Antwerpen-Waas

Ik fiets door de fietstunnel naar Linkeroever om op zoek te gaan naar de overblijfselen van het station Vlaams Hoofd. Het station lag aan de Beatrijslaan, parallel aan de Abraham Verhoevenlaan, maar het is zo’n 50 jaar geleden al afgebroken. Nu staat er een woonwijk. Er werd een alternatief station gebouwd aan de Katwilgweg (zie foto), maar na de bouw van de Kennedytunnel werd ook dit station in 1984 opgeheven. De overblijfselen van dit station, Antwerpen-Linkeroever, zouden zich nog aan de ingang van de Kennedytunnel bevinden, maar het is omringd door snelwegen en daardoor onmogelijk voor voetgangers om er te komen. 

Ik neem de voetgangerstunnel naar de Sint-Michielskaai, ooit een druk kruispunt, maar dan door mensen en treinwagons in plaats van auto’s en fietsers. Hier lag station Antwerpen-Waas, maar er is weinig te vinden over het station. Ik mail Patrick van Rixke Rail’s Archives, die in zijn archief duikt. Hij vertelt dat het station Vlaams Hoofd het eindpunt was van de lijn Gent-Antwerpen, en in 1844 werd opgericht. Om bij dit station te komen, nam je een stoomboot vanaf station Antwerpen-Waas. Dit station lag aan de Sint-Michielskaai, tussen de Scheldestraat en de Fortuinstraat, waar reizigers kaartjes konden kopen voor de veerboot en de trein. “Het station had echter geen spoorweginstallatie, en was ook niet aangesloten op het spoorwegnet. De perrons werden bediend door sporen gereserveerd voor de goederendienst,” schrijft Patrick. Door de voetgangerstunnel raakten zowel Antwerpen-Waas als de veerdienst overbodig en zijn ze opgeheven. 

Terug naar het noorden

Ik vervolg mijn weg op de Ernest van Dijckkaai en fiets langs de afdaken die nu gebruikt worden als overdekking voor parkeerplaatsen. De afdaken waren onderdeel van de nieuwe havenstrook aan het einde van de 19e eeuw. Ze werden vooral gebruikt voor goederenopslag en de treinen reden vanaf hier rechtstreeks naar station Zuid. Volgens Onroerend Erfgoed zouden aan de Schelde nog spoorlijnen te zien zijn. Nadat de vorige drie stations weinig opleverden, ben ik blij twee sporen te vinden: ze lopen van het Zuiderterras tot het reuzenrad.

Ik fiets verder naar het noorden, naar de locatie van de laatste twee voormalige stations die op mijn lijstje staan: Gare Principale en Antwerpen-Dokken en Stapelplaats. Het eerste station wordt in 1843 geplaatst aan het eind van de spoorlijn Brussel-Antwerpen. ‘Het goederenstation werd Anvers Gare Principale genoemd, om het te onderscheiden van het andere emplacement, Antwerpen-Borgerhout’, is te lezen op spoorweggeschiedenis.be. In 1874 wordt het gebouw alweer gesloopt, waarna het nieuwe station Antwerpen-Dokken en Stapelplaats de taak overneemt van Gare Principale (zie foto). Het station heeft een indrukwekkend terrein tot zijn beschikking, in 1976 wordt 800 kilometer aan spoor genoteerd. ‘Dit station is onderverdeeld in tien verschillende secties,’ staat op Rixke’s Rail Archives, ‘die alle door de spoormannen met bijzondere namen gedoopt werden: Kongo, Far-West, Oost-Siberië, Amerika, Groenland, enz. De sporen doen rechtstreeks de haven aan en over de gehele lengte van haar kaaien, dokken, kommen, kanalen, sluizen, bruggen en vele hangars weven ze een aaneengesloten en gecompliceerd spinneweb.’

In 2008 is het station Antwerpen-Dokken ook gesloopt, voor de bouw van de campus van AP Hogeschool Antwerpen (op de foto links zie je de FOD Financiën). Op de plek van de sporen staat nu onder andere het ZHA Cadix ziekenhuis. Ik volg de Ellermanstraat en probeer me voor te stellen dat dit gebied volledig uit sporen bestond, met op de kop een goederenstation. Aan het eind van Park Spoor Noord werp ik nog een blik op het stationsgebouw van Antwerpen-Dam en bedenk ik waar mijn volgende treinrit naartoe zal gaan. Misschien naar Schaarbeek of Anderlecht, of naar het jaar 1900.