Het begraven van de doden lijkt een wijdverspreid ritueel, een gewoonte die al eeuwenlang opgenomen is in verschillende culturen en religies. In christelijk Europa heeft een verschuiving plaatsgevonden van een schijnbare voorkeur voor cremeren naar begraven. In dit artikel lees je over de invloed van het christendom op de manier waarop wij afscheid nemen van de doden.
Door de opkomst van het christendom zou cremeren aan populariteit ingeboet hebben.[1] In eerste instantie bestonden de twee gewoontes van cremeren en begraven naast elkaar, maar zodra het christendom een grotere invloed kreeg, werd crematie steeds minder toegepast.
De vroege christenen hebben de joodse traditie van begraven behouden. De joden begroeven hun doden omdat ze geloofden dat door het verbranden van een lijk de wederopstanding niet meer mogelijk zou zijn; een geloof dat de christenen overnamen. Bovendien volgde de wederopstanding van Jezus op zijn begrafenis, niet op een crematie. Verhalen spreken van een leeg graf, waarna hij in fysieke vorm aan zijn volgelingen verschijnt. Nadat de Romeinse keizer Constantijn zich in 313 bekeerde tot het christendom werd het ritueel van begraven alleen maar vaker toegepast.[2]
In de vijfde eeuw sprak Sint-Augustinus zich uit tegen het idee dat een dode niet kan herrijzen na verbranding. Op welke manier men zich van een lichaam zou ontdoen, zou volgens hem geen invloed hebben op een wederopstanding. Desondanks zijn er in de eeuwen erna door de Katholieke Kerk nog steeds heksen en ketters verbrand om toegang tot het hiernamaals te voorkomen.[3]
Het edict van Paderborn
Het verdwijnen van het crematieritueel is niet van de een op de andere dag gebeurd. In de 8e eeuw werd in de kathedraal van Frankfurt nog een graf gevonden met in een pot het gecremeerde lijk van een jongen en ernaast een begraven lichaam van een meisje, omringd door goederen voorzien van christelijke symbolen die dateren van rond 700-730.[4]
In 785 schreef Karel de Grote een verbod uit op cremeren: het Edict van Paderborn. Dit gebeurde tijdens de eerste Rijskdag in 777, die plaatsvond op Saksisch grondgebied. Karel de Grote had meerdere pogingen gedaan om de Saksen te veroveren en ze te bekeren tot het christendom, wat leidde tot zijn langstlopende en meest bittere oorlog. Crematie werd sterk geassocieerd met de Saksen, waardoor het verbod op crematie eerder een politieke aanval op deze bevolkingsgroep was dan een hoofdzakelijk religieuze overweging.[5]
De wil van Karel de Grote om het christendom te verspreiden was enorm, maar veel effect had zijn verbod niet.[6] Naast het feit dat de kerk nooit formeel heeft vastgelegd dat crematie verboden was, heeft het christendom in verschillende delen van Europa niet dezelfde veranderingen doorgemaakt, laat staan op hetzelfde tempo.[7] Zo verdween de traditie in Denemarken en Zweden pas in de 11e eeuw, nadat deze landen zich ook hadden bekeerd tot het christendom.[8]
Crematie in de middeleeuwen
Het begraven van de doden had ook veel nadelen. Omdat de graven onder de kerk vaak hergebruikt werden vanwege een tekort aan ruimte hing daar altijd een geur van rottende lijken.[9] Doordat de stenen herhaaldelijk werden opgetild voor nieuwe overledenen en er nog geen mogelijkheid was om de ruimtes te koelen, was de geur nog beter te ruiken.[10] In tijden van een epidemie of oorlog was er simpelweg geen plek voor alle lijken en moest men een alternatief vinden. Een uitweg was het gebruik van noodbegraafplaatsen buiten de stadsmuren.[11]
In sommige gevallen werden er door de Katholieke Kerk expliciet toestemming gegeven om ondanks een sterke voorkeur voor begraven toch te cremeren. Zo gaf Paus Innocentius I in de 5e eeuw toestemming voor crematie ten tijden van oorlogen en plagen. Dit bleef gangbaar in de eeuwen erna, zoals tijdens de Honderdjarige oorlog toen in Parijs in 1431 de doden opgestapeld en verbrand werden.[12]
In de 14e eeuw brak in Europa de pest uit, een ziekte waaraan enorm veel slachtoffers zijn gevallen. Zo vielen er in de Franse stad Marseille 50.000 doden in een maand tijd.[13] Er waren zoveel doden dat er karren door de steden reden om lijken op te halen en ze naar massagraven te brengen. De lijken werden op straat opgestapeld, waar ze een nogal onaangename geur achterlieten. In de hoop de besmettingen tegen te gaan ging men de lijken verbranden.[14]
Voordelen van crematie
In de eeuwen na de pest werd men bewuster van het belang van hygiëne waardoor het idee van cremeren aantrekkelijker werd. In die tijd geloofde men in de theorie van het miasma: een schadelijke geur die onder andere werd uitgestoten door lijken. Als het lichaam verbrand werd, zouden de ziektes die in lichamen schuilden verdwijnen en niet in de lucht terecht komen.
In 1664 verscheen het boek Philosophical Discourses of the Virtuosi of France, geschrevendoor Théophraste Renaudot, adviseur en dokter van koning Lodewijk XIII, waarin crematie werd genoemd als alternatief voor begraven. In de twee eeuwen erna laaide de discussie over crematie regelmatig op in Europa.[15]
De Nederlandse overheid begon zich steeds meer te bemoeien met allerlei aspecten van het leven van haar burgers. In 1810, toen Nederland deel werd van Frankrijk, werd het volgens het Franse Code Civil verboden om binnen de bebouwde kom te begraven.[16] Ook kwamen begraafplaatsen onder beheer van lokale overheden, wat de monopolie van de kerk op bezit van begraafplaatsen ondermijnde en daarmee zijn autoriteit als het ging om het interpreteren van de dood.[17]
In 1850 werden in Engeland nieuwe wetten gemaakt die bepaalden dat kerkhoven in dorpen met meer dan 5000 inwoners gesloten moesten worden. Henry Thompson, chirurg van Koningin Victoria, was een van de voorstanders van crematie.[18] In 1874 richtte hij The Cremation Society of Great Britain op. “It was becoming a necessary sanitary precaution against the propagation of disease among a population daily growing larger in relation to the area it occupied”, beredeneerde hij.[19] Een religieus argument voor crematie kwam van Augustus Cobb in 1879 tijdens een congres in Engeland.
‘No intelligent faith can suppose that any Christian doctrine is affected by the manner in which, or the time in which, the mortal body of ours crumbles into dust and sees corruption. … Cemeteries are becoming not only a difficulty, an expense, and an inconvenience, but an actual danger.’ [20]
De voordelen van crematie bleken in deze tijd vooral voor seculiere groepen interessant: het had niet alleen hygiënische voordelen, maar zou ook meer ruimte creëren voor het bouwen van huizen en voor het gebruik van land om voedsel te verbouwen.[21]
Culturele riten zoals begraven en cremeren zijn zeer nauw verbonden met een samenleving en veranderen niet van de ene op de andere dag. Hier gaan vaak eeuwen overheen. Zo langzaam als de traditie van begraven zijn vorm kreeg in de westerse wereld, zo lang zal het duren voordat weer een nieuwe gewoonte zijn intrede doet.
[1] Douglas J. Davids en Lewis H. Mates, Encyclopedia of Cremation (Burlington 2005).
[2] Davids en Mates, Encyclopedia of Cremation.
[3] Ibidem.
[4] Ibidem.
[5] Femke Lippok, ‘The pyre and the grave: early medieval cremation burials in the Netherlands, the German Rhineland and Belgium’, World Archeology 52:1(Juli 2020). doi: 10.1080/00438243.2020.1769297.
[6] E. Grolle, ‘Karel de Grote, Mozes en de goddeloze lijkverbranding’, in: Trouw, 10 april 1993. https://www.trouw.nl/nieuws/karel-de-grote-mozes-en-de-goddeloze-lijkverbranding~bbbfbec1/ (geraadpleegd 23 december 2020).
[7] Alvin J. Schmidt, Cremation, Embalmment, or Neither? A Biblical/Christian Evaluation (Bloomington 2015); Femke Lippok, ‘Setting the early medieval world on fire’ (augustus 2020). https://leidenarchaeologyblog.nl/articles/setting-the-early-medieval-world-on-fire (geraadpleegd 29 november 2020).
[8] Schmidt, Cremation, Embalmment, or Neither?
[9] Rudi Schrever, ‘Tussen hemel en hel, sterven in de middeleeuwen’, Historiek (november 2010). https://historiek.net/tussen-hemel-en-hel-sterven-in-de-middeleeuwen/9729/ (geraadpleegd 29 november 2020).
[10] Caitlin Doughty, Als de rook om je hoofd is verdwenen: lessen uit het crematorium (Amsterdam 2014).
[11] Schrever. ‘Tussen hemel en hel, sterven in de middeleeuwen’.
[12] Davids en Mates, Encyclopedia of Cremation.
[13] Luc Panhuysen, ‘De pest besmette en doodde miljoenen mensen’, Historisch Nieuwsblad (oktober 2010). https://www.historischnieuwsblad.nl/de-pest-besmette-en-doodde-miljoenen-mensen/ (geraadpleegd 18 december 2020).
[14] Annemieke Jansen, ‘Hoe de grote pestepidemie in de 17e eeuw Londen in zijn greep hield’ (mei 2020). https://itv-magazine.nl/2020/05/hoe-de-grote-pestepidemie-in-de-17e-eeuw-londen-in-zijn-greep-hield/ (geraadpleegd 18 december 2020).
[15] Davids en Mates. Encyclopedia of Cremation.
[16] Bart Wallet. Zeeburg: Geschiedenis van een joodse begraafplaats 1714-2014 (Hilversum 2014).
[17] Davids en Mates. Encyclopedia of Cremation.
[18] Ibidem.
[19] Henry Thompson, Modern Cremation. It’s history and practice (Londen 1891).
[20] Augustus b. Cobb, Earth-burial and Cremation: The History of Earth-burial with Its Attendant Evils, and the Advantages Offered by Cremation (New York 1892).
[21] Ibidem.
