We praten niet graag over zelfmoordgedachten. We zijn bang voor gek verklaard te worden als we zeggen dat we wel eens denken aan de dood, of we willen iemand anders niet op gedachten brengen door erover te beginnen. Maar iemand die een gedachte heeft aan de dood is niet per se van plan een einde aan zijn leven te maken. Het woord ‘zelfmoordgedachte’ suggereert dat echter wel en ook de literatuur is kort door de bocht: elke gedachte aan de dood valt in de categorie zelfmoordgedachten. Een term waarin een actie verborgen zit, en het taboe rondom gedachten aan de dood tot stand kan houden.
Afgelopen jaar verscheen er een rapport van het Trimbos-instituut over de mentale gezondheid onder studenten: een kwart van de respondenten had vier weken voorafgaand aan het onderzoek af en toe of vaker de wens om dood te willen zijn of ‘te willen gaan slapen en nooit meer wakker te worden’. De resultaten zouden ‘zeer zorgwekkend’ zijn, vooral de zelfmoordgedachten werden bron van aandacht.
Maar wat zijn zelfmoordgedachten precies? Zijn alle suïcidale gedachten problematisch? En waarom gebruiken we de term ‘zelfmoordgedachten’ als iemand niet van plan is een einde aan het leven te maken? Vijf ervaringsdeskundigen en twee experts reflecteren op de woorden die we gebruiken.
De juiste woorden vinden
“Wanneer iemand mij vroeg of ik ooit zelfmoordgedachten had, zei ik stellig ‘nee, nooit,’” vertelt Max (28). “Het voelde ook niet als een verlangen dat ik had. Ik schrik er eigenlijk van als ik bedenk dat ik het label ‘zelfmoordgedachte’ op mijn ervaringen kan plakken.” Hij vindt de term ‘gedachten aan de dood’ beter passen bij zijn gevoelens dan het woord ‘zelfmoordgedachten’.
Voor Iris* (21) dekt het laatste woord wel de lading. Ze had haar eerste gedachte aan de dood toen ze in de vierde klas van de middelbare school zat: “Ik dacht vaak na over het feit dat al mijn problemen opgelost zouden zijn als ik er niet meer zou zijn. Dat was meer een vaag idee dan een concreet plan. Ik heb soms nog negatieve gedachten als iets niet goed gaat, dan denk ik: ‘als ik nu dood was waren deze problemen weg’. Echter nooit meer op een serieuze manier van ‘ik ga nu zelfmoord plegen’.”
Voor Angelique (24) en Floor (26) is het woord ‘zelfmoord’ sterk verbonden met een actie: “Je vermoordt letterlijk jezelf, terwijl we dat een ander niet aan zouden doen. Ik schrik elke keer als ik het woord hoor,” legt Angelique uit. Ook Floor vindt dat het woord ‘zelfmoordgedachten’ heel zwaar klinkt. “Dat klinkt voor mij veel heftiger dan ‘gedachten aan de dood’, het klinkt als concrete plannen en die heb ik niet”. Zolang Floor zich kan herinneren heeft ze al gedachten aan de dood. “Afgelopen jaar is mijn zus overleden, en sinds ik wist dat ze niet meer beter werd, heb ik vaak nagedacht over de dood. Ik had de gedachte dat ik niet meer wilde leven zonder haar, maar ik had ook heel sterk het gevoel dat ik dat mijn ouders niet kon aandoen.”
Angelique zou echter geen alternatief woord weten, omdat ze ook het nut inziet van de term. “Het zorgde er wel voor dat ik me realiseerde waar ik mee zat: ik ging me afvragen waarom ik het waard vind om mezelf te vermoorden.”
Maysa* (39) spreekt liever van “de wens om van/uit dit leven te ontsnappen”. Of “(tijdelijk) weg willen zijn, tot de emotionele storm is uitgewoed”. Zij had haar eerste gedachte aan de dood toen ze ongeveer 25 jaar oud was. “Ik was zwaar depressief en had spijt van alle keuzes die ik in mijn leven had gemaakt. Ik dacht toen wel eens: als ik nu dood was, zou ik van dit ellendige gevoel af zijn. Ik dacht niet aan concrete stappen tot zelfdoding, meer hoe zou het zijn als ik er niet meer was.” Ze geeft aan dat ze dit niet echt als een zelfmoordgedachte ziet. In een latere periode in haar leven had ze die zeker wel, toen ze dagelijks dacht aan verdwijnen uit het leven en ook manieren googelde om te sterven.
Waar begint en eindigt een suïcidale gedachte?
“Gedachtes aan de dood kunnen heel divers zijn”, vertelt Manon Merkus, GZ-psycholoog bij 113 Zelfmoordpreventie. “Sommige mensen kunnen in tijden van stress het idee hebben dat ze dat niet aankunnen, en dat het een oplossing zou zijn als ze dood zouden zijn, zonder daar direct naar te handelen. Het andere uiterste is vergaande klemzittende gedachten waarbij mensen echt geen hoop meer zien en plannen hebben om een einde aan hun leven te maken.”
Er wordt in de wetenschappelijke literatuur voor dit brede scala aan gevoelens en ideeën niet altijd eenduidige termen gebruikt. De term ‘zelfmoordgedachten’ dekt alles van losse gedachten tot daadwerkelijke plannen.
Martin Steendam legt uit hoe de categorisering van suïcidale gedachten in de wetenschap bepaald wordt. Hij is klinisch psycholoog, psychotherapeut en programmamanager bij Lentis in Groningen. “Sommige onderzoeken spreken van suïcidale gedachten als iemand gedurende een aaneengesloten periode van twee weken voortdurend gedachten heeft aan suïcide. Dat kan variëren van denken aan de dood tot plannen maken om zelfmoord te plegen. Deze arbitraire periode wordt gebruikt om elke impulsieve gedachte eruit te filteren. Het is een poging om het af te bakenen, want waar begint en eindigt een suïcidale gedachte? Het hangt er dus vanaf waar je de grens trekt en wie die grens trekt. Bovendien verschilt het per persoon hoe ernstig zo’n impulsieve gedachte kan zijn.”
Voor Steendam is er wel een duidelijk verschil tussen gedachten en plannen. “Zelfmoordgedachten zeggen niet meer dan dat je gedachten hebt om jezelf dood te maken. Dat kan in allerlei vormen zijn, van vluchtige algemene gedachten tot uitgewerkte gedachten. Als mensen passieve doodsverlangens hebben, dan noem ik dat geen zelfmoordgedachten. Iemand kan zeggen dat ze zich zo moe voelen, het leven zwaar vinden, denken ‘wat zou het fijn zijn als ik morgen niet meer wakker werd’, maar ook zeggen dat ze nooit een einde aan hun leven zullen maken. Bij zelfmoordgedachten denkt iemand op zijn minst: ‘ik zou dit leven wel willen beëindigen’, en zien ze zichzelf als actor om dat te eindigen.”
Hulp zoeken
Ook de hulplijn 113 gebruikt het woord ‘zelfmoord’ in haar communicatie. De hulplijn is er voor iedereen die gedachte heeft aan de dood, maar ook voor mensen die zich zorgen maken om anderen. 113 wil aansluiten bij de woordkeuze van de groepen waarmee ze in contact komen. Mensen die hulp nodig hebben vinden hen vooral door te zoeken op het woord ‘zelfmoord’. “Dat is in ons geval van levensbelang, omdat onze hulpvragers in levensnood verkeren. Als mensen die contact met ons zoeken een ander woord gebruiken, sluiten we hierop aan”, is op de website te lezen.
“Ik heb wel een keer overwogen hen te bellen”, vertelt Floor. “Maar ik dacht dat mijn gevoelens niet erg genoeg zouden zijn. Ik voelde me wel heel slecht, maar ik stond niet op het randje van de brug, bij wijze van spreken.” Maysa heeft het ook overwogen, maar uiteindelijk heeft ze niet gebeld. “Ik vond blijkbaar een manier om me er doorheen te worstelen.”
Ik leg Merkus voor dat mensen de hulplijn soms als een laatste redmiddel zien en niet bij een beginnende gedachte de telefoon durven op te pakken, bijvoorbeeld in het geval van Floor. “Je mag altijd 113 bellen, ook als je beginnende gedachten hebt aan zelfdoding”, zegt Merkus. “Zo’n gedachte kan heel veel schrik oproepen. We proberen daarom zo laagdrempelig mogelijk bereikbaar te zijn. Het is überhaupt heel goed om niet alleen met je gedachten te zitten.” In die zin zou 113 juist een eerste redmiddel kunnen zijn.
Passieve doodswens
Zoals Steendam en de ervaringsdeskundigen zeggen, suggereert het woord ‘zelfmoordgedachten’ dat iemand van plan is naar deze gedachten te handelen, terwijl er genoeg mensen zijn die gedachten aan de dood hebben, maar niet tot actie overgaan.
Als het gaat om passieve doodsgedachten is ‘zelfmoordgedachten’ daarom niet het juiste woord, en kan het zelfs drempelverhogend werken bij het zoeken naar hulp. Dit nog na de schok die het denken aan de dood zelf met zich meebrengt.
Uiteindelijk gaat het er volgens Steendam om dat iemand zich gehoord en begrepen voelt. “Taal maak je samen in de communicatie. Iemand die een passieve doodswens heeft, kan ik vragen of het woord ‘doodswens’ ook aansluit bij de gevoelens. Een ‘wens’ kan echter ook geassocieerd worden met iets positiefs, dus dan kunnen we er een ander woord voor vinden.”
Door niet meteen het woord ‘zelfmoordgedachten’ te gebruiken, is er ruimte voor meer nuance. Andere woorden voor gedachten aan de dood kunnen drempelverlagend werken om hulp te zoeken, bij vrienden, of bij hulpverleners.
Denk je aan zelfmoord of maak je je zorgen om iemand? Praten over zelfmoord helpt en kan 24/7 anoniem via de chat op www.113.nl of telefonisch op 113 of 0800-0113.
*Naam om privacyredenen veranderd.
Foto’s: Emma Kemp
